شوک هیپوولمیک چیست؟

شوک هیپوولمیک یا همان هایپوولمی، یک وضعیت اورژانسی پزشکی است که در آن کاهش شدید حجم خون یا مایعات بدن موجب عدم توانایی گردش خون کافی در سطح اندام‌های حیاتی می‌شود. در این مقاله به بررسی علل، علائم، تشخیص و درمان این وضعیت پرداخته می‌شود. اگرچه ممکن است با اصطلاحاتی مانند هیپوولمی یا هایپوولمی نیز مواجه شوید، اما همگی به معنای کاهش حجم مایعات بدن هستند که می‌تواند به نقص عملکرد اندام‌های مختلف منجر شود. در ادامه به بررسی کامل شوک هیپوولمیک میپردازیم. با موسسه آموزشی پژواک حیات همراه باشید.

ثبت نام دوره دیالیز ویژه کادر درمان

تعریف شوک هیپوولمیک

شوک هیپوولمیک زمانی رخ می‌دهد که بدن به دلیل از دست دادن مایعات (مانند خون، آب یا الکترولیت‌ها) نتواند گردش خون مناسب و کافی را ایجاد کند. این وضعیت معمولاً در اثر خونریزی شدید، اسهال یا استفراغ مکرر، عرق‌ریزی بیش از حد یا حتی سوختگی‌های گسترده به وجود می‌آید. در واقع، کاهش حجم خون باعث افت فشار خون (hypotension) و کاهش اکسیژن‌رسانی به اندام‌های حیاتی می‌شود که در نهایت به نارسایی عملکرد سیستم‌های بدن منجر می‌گردد.

انواع شوک هیپوولمیک

برای درک بهتر شوک هیپوولمیک، به دو دسته اصلی تقسیم میشود:

1. شوک ناشی از خونریزی (Hemorrhagic Shock)

این دسته از شوک هیپوولمیک ناشی از از دست رفتن سریع و قابل توجه خون است. عواملی مانند حوادث ترافیکی، جراحی‌های اورژانسی، صدمات ورزشی و جراحات حاد می‌توانند باعث ایجاد این نوع شوک شوند. در این وضعیت، کاهش حجم خون به سرعت باعث اختلال در گردش خون و کاهش فشار خون می‌شود.
از ویژگی‌های این نوع شوک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش ضربان قلب: بدن برای جبران کمبود خون، ضربان قلب را افزایش می‌دهد.
• افت فشار خون: کاهش قابل توجه حجم خون باعث کاهش فشار خون می‌شود.
• علائم کلی مانند سردرد، سرگیجه و سردی پوست: کاهش اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها، موجب بروز علائمی همچون سردی، تعریق و ضعف عمومی می‌گردد.

بیشتر بخوانید: رابدومیولیز چیست؟

2. شوک ناشی از از دست دادن مایعات (Non-Hemorrhagic Hypovolemic Shock)

این نوع شوک هیپوولمیک به دلایل غیرخونریزی اتفاق می‌افتد. عوامل اصلی شامل:

• اختلالات گوارشی: اسهال‌های شدید، استفراغ‌های مکرر یا مسمومیت غذایی می‌توانند منجر به کاهش مایعات بدن شوند.
• سوختگی‌های گسترده: سوختگی‌های شدید باعث از دست رفتن مایعات از طریق پوست و تغییر در پوشش آن می‌شود.
• عرق‌ریزی بیش از حد: شرایط دمای بالا، فعالیت‌های شدید یا تب می‌توانند باعث کاهش قابل توجه مایعات بدن گردند.
  در این دسته، اگرچه خون به طور مستقیم از بدن از دست نمی‌رود، اما کاهش حجم مایعات به نحوی مشابه باعث ایجاد اختلالات در عملکرد سیستم‌های بدن می‌شود.

رده‌بندی شوک هیپوولمیک بر اساس درصد از دست دادن حجم خون

علاوه بر تقسیم‌بندی مبتنی بر علت (خونریزی یا غیرخونریزی)، شوک هیپوولمیک از نظر درصد از دست دادن حجم خون به چهار کلاس تقسیم می‌شود که به شرح زیر است:

• کلاس I: کاهش کمتر از ۱۵٪ از حجم خون. در این سطح، علائم معمولاً خفیف بوده و ممکن است تنها با افزایش ضربان قلب همراه باشد.
• کلاس II: کاهش بین ۱۵ تا ۳۰٪ از حجم خون. علائم قابل توجه‌تر بوده و شامل افزایش ضربان قلب، افت فشار خون و شروع علائم نورولوژیکی می‌شود.
• کلاس III: کاهش بین ۳۰ تا ۴۰٪ از حجم خون. در این مرحله، بیمار به شدت دچار اختلالات گردش خون شده و علائم بالینی حادتر هستند.
• کلاس IV: کاهش بیش از ۴۰٪ از حجم خون. این مرحله از شوک هیپوولمیک خطرناک بوده و می‌تواند منجر به نارسایی اندام‌های حیاتی و مرگ شود.

این رده‌بندی به پزشکان کمک می‌کند تا شدت اختلال را به سرعت ارزیابی کرده و اقدامات درمانی لازم را در زمان مناسب آغاز کنند.

علائم شوک هیپوولمیک

تشخیص به موقع این وضعیت بسیار حیاتی است. برخی از علائم بالینی شامل موارد زیر می‌باشد:

• افت شدید فشار خون: کاهش قابل توجه فشار خون که می‌تواند به عنوان نشانه‌ای از کاهش حجم خون دیده شود.
• تپش قلب سریع: بدن سعی می‌کند با افزایش ضربان قلب، اکسیژن‌رسانی به اندام‌ها را تامین کند.
• سردی و تعریق: به دلیل کاهش جریان خون به پوست، فرد احساس سرما و تعریق می‌کند.
• سردرگمی و ضعف: کمبود اکسیژن و مواد مغذی ممکن است باعث ایجاد حالت سردرگمی، گیجی و ضعف عمومی شود.
• تنگی نفس: کاهش عملکرد قلب و عروق می‌تواند باعث کاهش اکسیژن‌رسانی به اندام‌های حیاتی و در نهایت تنگی نفس شود.

این علائم در صورت بروز سریع و شدید، نیازمند اقدام فوری پزشکی می‌باشند. همچنین ممکن است در موارد سبک‌تر، علائم دیگری نظیر کاهش میزان ادرار یا تغییر در رنگ پوست مشاهده شود.

مراحل شوک هیپوولمیک

در هر وضعیت اورژانسی، تشخیص به موقع یکی از کلیدی‌ترین عوامل نجات جان بیمار است. اولین مرحله در مدیریت شوک هیپوولمیک، شناسایی علائم بالینی و ارزیابی وضعیت بیمار است. در این مرحله، علائم زیر می‌تواند نشانه‌های مهمی از بروز شوک هیپوولمیک (هایپوولمی، هیپوولمی) باشد:

• افت فشار خون (Hypotension): کاهش ناگهانی فشار خون که در بسیاری از موارد نشان‌دهنده کاهش حجم خون است.
• تپش قلب سریع (Tachycardia): افزایش ضربان قلب به عنوان یک واکنش جبران‌کننده جهت تامین اکسیژن‌رسانی به اندام‌های حیاتی.
• سردی و تعریق: کاهش جریان خون به پوست باعث احساس سرما و تعریق شدید می‌شود.
• علائم نورولوژیکی: سرگیجه، گیجی و کاهش سطح هوشیاری که نشان‌دهنده کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز است.

تشخیص اولیه توسط معاینه بالینی و تاریخچه دقیق بیمار، زمینه لازم برای ادامه مراحل تشخیصی و درمانی را فراهم می‌کند.

حتما بخوانید: بررسی هیپو منیزیمی

درمان شوک هیپوولمیک

درمان شوک هیپوولمیک یک امر اورژانسی است و معمولاً شامل موارد زیر می‌شود:

احیای مایعات (Fluid Resuscitation)

در درمان شوک هیپوولمیک، احیای مایعات یکی از مهم‌ترین مراحل مداخله‌ی پزشکی به‌شمار می‌آید. هدف اصلی از این اقدام، بازگرداندن حجم خون و بهبود گردش خون به اندام‌های حیاتی است. انتخاب نوع مایع احیاکننده و تنظیم دقیق الکترولیت‌های بدن بسته به شرایط بیمار و میزان از دست دادن مایعات متغیر است. در ادامه به بررسی انواع مایعات و الکترولیت‌های مهم در این روند می‌پردازیم.

انواع مایعات در شوک هیپوولمیک

1. مایعات کریستالوئیدی:

• محلول نرمال سالین (0.9% NaCl):
  این محلول حاوی سدیم کلراید با غلظت استاندارد است. به دلیل قابلیت افزایش سریع حجم مایع در بدن، اغلب اولین انتخاب برای احیای مایعات در شرایط شوک هیپوولمیک محسوب می‌شود.
• رینگر لاکتات (Lactated Ringer’s):
  ترکیبی متعادل از سدیم، پتاسیم، کلسیم و کلراید است که علاوه بر جایگزینی مایعات، به اصلاح اختلالات اسیدیسم نیز کمک می‌کند. این محلول به دلیل داشتن ترکیبات متعادل، برای بیماران دارای تغییرات در تعادل اسیدی-بازی مفید است.
• محلول‌های پلی‌کریستالوئیدی:
  این دسته از محلول‌ها شامل ترکیبات متعادلی هستند که به بازگرداندن حجم مایع کمک می‌کنند. در برخی موارد به عنوان مکمل یا جایگزین محلول‌های نرمال سالین استفاده می‌شوند.
• مایعات کلوئیدی:
• آلبومین:
  آلبومین یک پروتئین طبیعی موجود در پلاسما است که با افزایش فشار انتهاپلاسمی، به جابجایی مایعات از فضای بینابینی به داخل عروق کمک می‌کند. استفاده از آلبومین در شرایطی که کمبود حجم به‌شدت شدید و نیاز به افزایش سریع فشار خون است، مفید می‌باشد.

الکترولیت‌های مهم در احیای مایعات

تنظیم سطح الکترولیت‌ها همراه با احیای مایعات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که این الکترولیت‌ها در حفظ عملکرد سلولی و عملکرد سیستم‌های حیاتی بدن نقش کلیدی دارند:

• سدیم (Na+):
  سدیم اصلی‌ترین الکترولیت موجود در مایعات بدن است. تنظیم دقیق سطح سدیم به حفظ تعادل آب بدن، کنترل فشار خون و عملکرد مناسب سیستم عصبی کمک می‌کند.

• پتاسیم (K+):
  پتاسیم برای عملکرد صحیح عضلات، به ویژه عضلات قلب، بسیار حیاتی است. عدم تعادل سطح پتاسیم می‌تواند منجر به اختلالات ریتم قلبی و آریتمی‌های خطرناک شود.

• کلراید (Cl-):
  کلراید به حفظ تعادل اسید-باز در بدن کمک کرده و نقش مکمل سدیم را ایفا می‌کند. تنظیم مناسب این الکترولیت از بروز مشکلات متابولیکی جلوگیری می‌کند.

• کلسیم (Ca2+):
  کلسیم علاوه بر نقش مهم در سلامت استخوان‌ها، برای عملکرد عضلات و جلوگیری از اختلالات ریتم قلبی ضروری است. برخی از محلول‌ها مانند لاکتات رینگر حاوی کلسیم نیز هستند که در شرایط خاص به بهبود عملکرد قلب و عروق کمک می‌کنند.

• منیزیم (Mg2+):
  منیزیم در تنظیم فعالیت‌های عصبی و عضلانی نقش دارد و از بروز مشکلاتی نظیر گرفتگی عضلانی و اختلالات ریتم قلبی جلوگیری می‌کند.

در زیر جدول مقادیر طبیعی الکترولیت‌های مورد اشاره در متن آورده شده است:

الکترولیت	مقدار طبیعی	واحد
سدیم (Na⁺)	135 – 145	mEq/L
پتاسیم (K⁺)	3.5 – 5.5	mEq/L
کلراید (Cl⁻)	98 – 106	mEq/L
کلسیم (Ca²⁺)	8.5 – 10.5	mg/dL
منیزیم (Mg²⁺)	1.7 – 2.2	mg/dL

این مقادیر ممکن است بسته به آزمایشگاه و روش‌های اندازه‌گیری کمی تغییر داشته باشند، اما به طور کلی به عنوان مرجع استاندارد در ارزیابی وضعیت الکترولیتی بیماران استفاده می‌شوند.

کنترل منبع خونریزی

در صورت بروز خونریزی، یافتن و مهار منبع خونریزی از اهمیت بالایی برخوردار است. این ممکن است شامل جراحی، استفاده از داروهای انقباضی یا تکنیک‌های کم‌تهاجمی باشد.

پشتیبانی از عملکرد اندام‌های حیاتی

در مواقع شدید، ممکن است نیاز به حمایت از عملکرد قلب و ریه‌ها وجود داشته باشد. استفاده از داروهای ویسکولوتیک یا دستگاه‌های کمک تنفسی در بیمارستان از جمله این اقدامات است.

نظارت دقیق و مراقبت‌های بعدی

پس از تثبیت وضعیت بیمار، نظارت مداوم و ارزیابی‌های دوره‌ای برای پیشگیری از عوارض آتی بسیار مهم می‌باشد. بهبود تدریجی بیمار معمولاً با برنامه‌های مراقبتی منظم همراه است.

اقدامات پرستاری در شوک هیپوولمیک

در شرایط اورژانسی، تشخیص سریع و مداخله به موقع از اهمیت بالایی برخوردار است. پرستاران در محیط‌های اورژانسی و مراقبت‌های ویژه، با استفاده از دانش تخصصی خود، نقش مهمی در مدیریت شوک هیپوولمیک ایفا می‌کنند. از ارزیابی اولیه علائم تا ارائه مراقبت‌های حمایتی، اقدامات پرستاری شامل نظارت دقیق بر علائم حیاتی، آماده‌سازی برای احیای مایعات (Fluid Resuscitation) و همکاری با تیم‌های پزشکی می‌باشد. استفاده از واژه‌های کلیدی مانند “شوک هیپوولمیک” و “هایپوولمی” در این مقاله، به منظور افزایش دیده شدن محتوا در موتورهای جستجو و بهبود سئو، در سراسر متن رعایت شده است.

۱. ارزیابی اولیه بیمار

یکی از مراحل حیاتی در مدیریت شوک هیپوولمیک، ارزیابی سریع بیمار توسط پرستاران است. در این مرحله، انجام معاینه بالینی دقیق و ثبت تاریخچه بیمار به شرح زیر انجام می‌شود:

• شناسایی علائم حیاتی: کاهش فشار خون (Hypotension)، افزایش ضربان قلب (Tachycardia) و تغییرات در الگوی تنفس از جمله نشانه‌های اولیه هستند.
• ارزیابی سطح هوشیاری: کاهش آگاهی، گیجی و سرگیجه می‌تواند نشان‌دهنده نقص در اکسیژن‌رسانی به مغز باشد.
• ثبت تاریخچه بالینی: سابقه خونریزی، حوادث جراحی یا علل غیرخونریزی مانند اسهال و استفراغ مکرر می‌تواند راهگشا در تشخیص دقیق علت شوک باشد.

این ارزیابی اولیه به پرستاران کمک می‌کند تا در سریع‌ترین زمان ممکن وضعیت بیمار را طبقه‌بندی کرده و اولویت‌های درمانی را تعیین کنند.

حتما بخوانید: هایپر منیزیمی چیست؟

۲. احیای مایعات و نظارت بالینی

در مراحل اولیه مدیریت شوک هیپوولمیک، احیای مایعات نقش اساسی دارد. پرستاران باید با هماهنگی تیم درمان، مراحل زیر را به دقت اجرا کنند:

• آماده‌سازی محلول‌های احیاکننده:
  استفاده از محلول‌های کریستالوئیدی مانند محلول نرمال سالین (0.9% NaCl) و راه‌حل لاکتات رینگر (Lactated Ringer’s) به‌عنوان اولین گزینه برای جبران کاهش حجم خون، از اقدامات حیاتی است. در موارد شدیدتر، محلول‌های کلوئیدی مانند آلبومین یا هیدروکسی اتیل استچ (HES) می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند.

• تنظیم دقیق الکترولیت‌ها:
  نظارت بر سطح الکترولیت‌های حیاتی مانند سدیم (Na⁺)، پتاسیم (K⁺)، کلراید (Cl⁻) و کلسیم (Ca²⁺) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پرستاران باید با ارزیابی نتایج آزمایش‌های خونی و همکاری با پزشکان، تغییرات لازم در تجویز محلول‌های احیاکننده و مکمل‌های الکترولیتی را اعمال کنند.

• پایش مداوم علائم حیاتی:
  ثبت و نظارت بر تغییرات فشار خون، ضربان قلب و سطح تنفس، به پرستاران این امکان را می‌دهد تا پاسخ بیمار به درمان را ارزیابی و در صورت نیاز، تغییرات لازم در پروتکل احیا انجام دهند.

۳. کنترل و مدیریت علت شوک

تشخیص و مهار منبع اصلی کاهش حجم مایعات، گامی مهم در مدیریت شوک هیپوولمیک است. پرستاران در این مرحله با همکاری نزدیک با تیم پزشکی، موارد زیر را مد نظر قرار می‌دهند:

• شناسایی منبع خونریزی یا از دست دادن مایعات: در بیمارانی که دچار خونریزی (Hemorrhagic Shock) هستند، نیاز به اقدامات فوری جهت کنترل منبع خونریزی وجود دارد. از سوی دیگر، در شرایطی که علت شوک ناشی از اسهال، استفراغ یا سوختگی‌های گسترده (Non-Hemorrhagic Hypovolemic Shock) است، اقدامات حمایتی و تجویزی دارویی توسط پزشک صورت می‌گیرد.

• مستندسازی و گزارش‌دهی: پرستاران باید تمامی اقدامات و تغییرات وضعیت بیمار را به‌صورت دقیق مستندسازی کنند تا تیم پزشکی بتواند بر اساس اطلاعات دقیق، تصمیمات درمانی خود را به روز کند.

۴. مراقبت‌های حمایتی و پشتیبانی

علاوه بر احیای مایعات و کنترل علت شوک، مراقبت‌های حمایتی در بهبود بیمار نقش بسزایی دارند. در این زمینه، پرستاران باید به نکات زیر توجه کنند:

• استفاده از تکنولوژی‌های پایش پیشرفته: استفاده از مانیتورهای پیشرفته جهت ثبت مداوم علائم حیاتی و هشداردهی در مواقع بحرانی، از جمله ابزارهای حیاتی در مدیریت شوک هیپوولمیک است.

• مراقبت از پوست و جلوگیری از فشار: بیماران در وضعیت شوک ممکن است دچار اختلال در جریان خون شوند. پرستاران باید از تغییر موقعیت منظم بیمار، مراقبت از پوست و استفاده از بالشتک‌های مخصوص جلوگیری از ایجاد زخم‌های فشار اطمینان حاصل کنند.

• پشتیبانی روانی و اطلاع‌رسانی: ارائه پشتیبانی روانی به بیمار و خانواده و اطلاع‌رسانی مستمر درباره وضعیت بیمار، نقش مهمی در کاهش استرس و بهبود کلی وضعیت بیمار دارد.