بررسی صفر تا صد واکسن پنتاوالان

واکسیناسیون به عنوان یکی از موفق‌ترین و مقرون‌به‌صرفه‌ترین مداخلات بهداشت عمومی در تاریخ، نقش بی‌بدیلی در کاهش چشمگیر مرگ و میر و ناتوانی ناشی از بیماری‌های عفونی، به ویژه در میان نوزادان و کودکان، ایفا کرده است. این دستاورد بزرگ، با معرفی و گسترش واکسن‌های ترکیبی نظیر واکسن پنتاوالان، به اوج خود رسیده است. واکسن‌های ترکیبی با ادغام چندین آنتی‌ژن در یک تزریق واحد، نه تنها فرآیند ایمن‌سازی را برای کودکان و والدین ساده‌تر می‌سازند، بلکه به طور قابل توجهی به افزایش پوشش واکسیناسیون در سطح ملی و جهانی کمک می‌کنند. در ادامه همراه موسسه آموزشی پژواک حیات باشید تا به بررسی واکسن پنتاوالان بپردازیم.

دوره مراقبت از زخم ویژه افراد کادر درمان

واکسن پنتاوالان چیست؟

واکسن پنتاوالان (Pentavalent vaccine) یک واکسن ترکیبی است که به‌طور همزمان بدن کودک را در برابر پنج بیماری خطرناک ایمن می‌کند. این واکسن شامل واکسن دیفتری، سیاه سرفه (پرتوسیس)، کزاز (DTP)، واکسن هپاتیت B و واکسن هموفیلوس آنفلوانزا نوع ب (Hib) می‌باشد. وارد کردن این پنج واکسن در یک دوز واحد باعث کاهش تعداد نوبت‌های تزریق، درد و ناراحتی شیرخوار می‌شود و هزینه‌ها و مصرف سرنگ را کاهش می‌دهد. واکسن پنتاوالان از سال ۱۳۹۳ در برنامه ایمن‌سازی کشوری ایران گنجانده شده و طبق دستورالعمل وزارت بهداشت به‌عنوان جایگزین واکسن‌های ثلاث (DTP) و هپاتیت B در ۲، ۴ و ۶ ماهگی نوزاد تزریق می‌شود.

برنامه واکسیناسیون پنتاوالان (بر اساس سن)

نوبت واکسیناسیون	سن توصیه شده برای تزریق	حداقل فاصله زمانی از دوز قبلی	محل تزریق	ملاحظات خاص
نوبت اول	2 ماهگی	–	قدامی خارجی ران (واستوس لترالیس)	سیستم ایمنی نوزاد آماده دریافت واکسن و ساخت پادتن‌های اولیه است.
نوبت دوم	4 ماهگی	2 ماه از دوز اول	قدامی خارجی ران (واستوس لترالیس)	دوز یادآور برای تقویت سطح ایمنی.
نوبت سوم	6 ماهگی	2 ماه از دوز دوم	قدامی خارجی ران (واستوس لترالیس)	تکمیل دوره برای دستیابی به ایمنی کامل و طولانی‌مدت.

این جدول به پرستاران کمک می‌کند تا برنامه واکسیناسیون را به طور دقیق و کارآمد مدیریت کنند، از تاخیرهای غیرضروری جلوگیری کرده و اطمینان حاصل کنند که کودکان ایمنی کامل را دریافت می‌کنند. همچنین، این جدول می‌تواند به عنوان یک ابزار آموزشی بصری برای والدین نیز استفاده شود.

ترکیبات واکسن پنتاوالان

واکسن پنتاوالان ترکیبی از اجزای زیر است:

• دیفتری، کزاز و سیاه سرفه (DTP/DPT): شامل توکسوئید دیفتری، توکسوئید کزاز و آنتی‌ژن‌های سیاه‌سرفه (معمولاً کامل whole-cell).

• هپاتیت B (HepB): یک ویروس توکسوئید شده به‌عنوان واکسن هپاتیت B.

• هموفیلوس آنفلوانزا نوع ب (Hib): واکسن کنژوگه‌ی هموفیلوس آنفلوانزا تایپ b (معمولاً از نوع PRP-T).

به عبارت دیگر، می‌توان واکسن پنتاوالان را معادل جمع واکسن سه‌گانه (DTP) + هپاتیت B + Hib دانست. این ترکیب پنج‌گانه سبب محافظت شیرخوار در برابر پنج عامل بیماری‌زا می‌شود. واکسن Hib جدیدترین جزء اضافه‌شده در این ترکیب است که سابقاً جزء برنامه‌ی ملی نبود. مزایای واکسن پنتاوالان عبارت است از کاهش تعداد تزریقات مورد نیاز، کاهش درد و ناراحتی کودک، تسهیل برنامه‌ریزی واکسیناسیون، کاهش مصرف سرنگ و افزایش پوشش ایمن‌سازی.

حتما بخوانید:‌ تشخیص آپاندیسیت با معیار alvarado score

بیماری‌های تحت پوشش

واکسن پنتاوالان محافظت موثری در برابر پنج بیماری عفونی مهم دوران کودکی ایجاد می‌کند:

• دیفتری (Diphtheria): یک عفونت باکتریایی بسیار مسری است که معمولاً با گلودرد آغاز می‌شود و می‌تواند به سرعت به مشکلات تنفسی، آسیب قلبی و عصبی پیشرفت کند. در موارد شدید، دیفتری می‌تواند کشنده باشد و نرخ مرگ و میر جهانی آن بین 5 تا 10 درصد است که عمدتاً در کودکان زیر 5 سال مشاهده می‌شود.
• کزاز (Tetanus): یک بیماری جدی و تهدیدکننده حیات است که سیستم عصبی مرکزی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و منجر به اسپاسم‌های عضلانی شدید و مشکلات تنفسی می‌شود. باکتری عامل آن، کلستریدیوم تتانی، از طریق زخم‌های باز وارد بدن می‌شود. کزاز نوزادی همچنان یکی از دلایل اصلی مرگ و میر نوزادان است که با واکسیناسیون زنان در سنین باروری، قبل یا در طول بارداری، قابل پیشگیری است.
• سیاه‌سرفه (Pertussis / Whooping Cough): یک بیماری تنفسی بسیار مسری و جدی است که به راحتی از افراد آلوده منتقل می‌شود و در 1 از 200 مورد در نوزادان کشنده است. این بیماری باعث سرفه‌های طولانی و خفه‌کننده می‌شود که تنفس را دشوار می‌سازد.
• هپاتیت B (Hepatitis B): یک عفونت ویروسی است که کبد را درگیر می‌کند و می‌تواند به بیماری‌های جدی کبدی مانند سیروز و سرطان کبد منجر شود. این ویروس از طریق مایعات بدن یا خون افراد آلوده منتقل می‌شود و 50 برابر مسری‌تر از HIV است. انتقال از مادر به نوزاد، عامل اصلی بیماری در مناطقی مانند آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه غربی است و اکثر موارد می‌توانند با واکسیناسیون پیشگیری شوند.
• هموفیلوس آنفلوآنزا نوع b (Hib): یک باکتری کشنده است که می‌تواند باعث عفونت‌های جدی مانند مننژیت (عفونت پرده‌های مغز)، ذات‌الریه (عفونت ریه) و سپتی‌سمی (عفونت خون) شود، به ویژه در کودکان خردسال. Hib سومین عامل قابل پیشگیری با واکسن در مرگ و میر کودکان زیر 5 سال است و در کشورهای با درآمد پایین، تا 35 درصد از بازماندگان دچار ناتوانی‌های دائمی می‌شوند.

محل و نحوه تزریق واکسن پنتاوالان

واکسیناسیون با واکسن پنتاوالان به‌صورت تزریق عضلانی (Intramuscular) انجام می‌شود. مناسب‌ترین محل تزریق برای نوزادان و شیرخواران زیر یک سال، ناحیه قدامی-جانبی ران (Vastus Lateralis) است. در این ناحیه عضله عمیق و ضخیم بوده و خطر آسیب عصبی یا عروقی در مقایسه با باسن (گلوتئال) بسیار کمتر است. بنابراین تزریق به باسن کودکان زیر ۱ سال به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. همچنین تزریق زیرجلدی واکسن پنتاوالان (که باید عضلانی باشد) اکیداً ممنوع است؛ چرا که جذب واکسن کاهش یافته و ممکن است موجب ایجاد تورم طولانی یا عفونت در محل تزریق شود. به همین دلیل، لازم است حتماً تزریق در ناحیه عضلانی ران انجام شود و ویال قبل از تزریق کاملاً تکان داده شود تا سوسپانسیون واکسن یکنواخت شود.

نحوه تزریق صحیح واکسن پنتاوالان:

• از سرنگ و سوزن مناسب کودکان (معمولاً سوزن ۲۳-۲۵G و طول ۲.۵ تا ۳.۸ سانتی‌متر) استفاده کنید.

• تزریق را با زاویه‌ی ۹۰ درجه به پوست انجام دهید تا محتویات کاملاً وارد بافت عضله شود.

• بهتر است رگ‌گیری (آسپیره) انجام نشود؛ امروزه توصیه شده تزریقات واکسن بدون مکش انجام شوند مگر در موارد استثنایی.

• پس از تزریق، به مدت کوتاهی کودک را تحت نظر بگیرید و محل را با پنبه الکلی بپوشانید.

• پس از تزریق از ماساژ محل تزریق خودداری کنید.

در مواقعی که چند واکسن همزمان تجویز می‌شود، رعایت جداسازی محل‌های تزریق مهم است. به طور معمول واکسن‌های چندآنتی‌ژنی در دو اندام مختلف تزریق می‌شوند؛ مثلاً می‌توان واکسن پنتاوالان را در یک ران و واکسن‌های دیگر مانند پنوموکوک یا فلج اطفال را در ران مقابل تزریق نمود تا از تداخل اثرات موضعی جلوگیری شود.

تزریق اشتباه واکسن پنتاوالان

در صورت تزریق اشتباه واکسن پنتاوالان (مثل تزریق زیرجلدی یا تزریق در محل نامناسب عضلانی)، ممکن است عوارضی مانند درد شدید محل تزریق، کبودی، تورم غیرطبیعی و حتی آسیب عصبی ایجاد شود. برای مثال، تزریق در ناحیه‌ی سرینی کودکان می‌تواند به عصب سیاتیک آسیب زده و منجر به فلج اندام شود. همچنین اگر واکسن به‌صورت زیرجلدی تزریق شود، جذب ضعیف‌تر واکسن سبب کاهش کارایی ایمنی و افزایش احتمال عفونت در محل تزریق می‌شود. در چنین مواردی، باید محل تزریق را تمیز نگاه داشته و در صورت ایجاد علائم غیرطبیعی (تب بالا، تورم بیش از حد، قرمزی گسترش‌یابنده) فوراً به پزشک یا مرکز درمانی مراجعه نمود. به طور کلی، پیشگیری از تزریق اشتباه با آموزش کافی نیروی درمان (مانند پرستاران مجرب) و رعایت کامل دستورالعمل‌های ایمن‌سازی امکان‌پذیر است.

شاید علاقه داشته باشید: تفاوت داروی اسپیرونولاکتون و فوروزماید چیست؟

عوارض واکسن پنتاوالان

واکسن پنتاوالان واکنش‌های جانبی شدیدی ایجاد نمی‌کند و در گروه واکسن‌های تزریقی بی‌خطر محسوب می‌شود. شایع‌ترین عوارض آن مشابه واکسن‌های سه‌گانه است و محدود به علائم خفیف زیر می‌شود:

• واکنش محل تزریق: قرمزی، تورم یا درد موضعی در نقطه‌ی تزریق عضلانی. معمولاً از روز بعد از تزریق شروع شده و ظرف ۱ تا ۳ روز بهبود می‌یابد.

• تب خفیف: تب خفیف تا متوسط (حدود ۳۷.۵–۳۸.۵ درجه) یک تا دو روز پس از تزریق ممکن است رخ دهد. این تب معمولاً خودبه‌خود رفع می‌شود.

• بی‌قراری و کم‌اشتهایی: ممکن است کودک کمی بی‌قرار شده یا اشتهای کمی داشته باشد که معمولاً گذراست.

• علائم غیر خاص: علائمی مانند بیحالی، گریه‌ی بیشتر از حد معمول یا واکنش‌های موضعی خفیف نظیر کهیر موضعی در موارد نادر گزارش شده است.

عوارض جدی مانند تشنج، ادم آنفیلاکتیک (واکنش حساسیتی شدید) یا فلج معمولا به واکسن پنتاوالان نسبت داده نشده است. با این حال در صورت بروز علائم خطرناک (مانند بروز کهیر عمومی، تورم شدید صورت و گلو، یا علائم سیستمی جدی)، باید فوراً با اورژانس تماس گرفت. در گذشته اگر کودکی در تزریق قبلی واکنش حساسیتی شدید به واکسن سه‌گانه یا هپاتیت B نشان داده باشد، توصیه می‌شود نوبت بعدی واکسن پنتاوالان دریافت نشود یا با احتیاط انجام شود. در صورت نیاز، می‌توان به‌جای پنتاوالان، واکسن‌های ترکیبی را جداگانه تزریق نمود تا احتمال بروز واکنش حساسیتی کاهش یابد.

نکته: به‌طور کلی، پس از واکسیناسیون باید محل تزریق و وضعیت عمومی شیرخوار را برای ۳۰ دقیقه تا یک ساعت تحت نظر گرفت تا در صورت بروز واکنش حساسیتی خفیف (نادر) اقدامات لازم صورت پذیرد.

نوع عارضه	علائم	شیوع	مدت زمان	اقدامات مدیریتی/توصیه‌های پرستاری
موضعی شایع	قرمزی، درد، تورم، سفتی در محل تزریق	بسیار شایع (41.46%)	24-48 ساعت	کمپرس سرد (24 ساعت اول)، کمپرس گرم (پس از 24 ساعت)، حرکت دادن اندام، عدم ماساژ شدید
سیستمیک شایع	تب خفیف تا متوسط (≥37.5°C)، بی‌قراری، گریه، بهانه‌گیری، خواب‌آلودگی، کاهش اشتها، درد عضلانی/مفصلی، خستگی، سردرد، استفراغ، اسهال خفیف، تورم غدد لنفاوی	شایع (تب 50.94%)	24-48 ساعت	اندازه‌گیری تب، استامینوفن/ایبوپروفن (بر اساس وزن، بدون آسپرین)، حمام ولرم، لباس سبک، مایعات فراوان، تغذیه مناسب
نادر و جدی	هیپوتونیک هیپوریسپانسیو اپیزود (HHE): کاهش ناگهانی تون عضلانی، کاهش پاسخ‌دهی، رنگ‌پریدگی/سیانوز	نادر (0.36%)	چند دقیقه تا 48 ساعت	بررسی راه هوایی، تنفس، گردش خون (ABC)، ارجاع فوری به بیمارستان
	تشنج (تب‌دار): لرزش، تشنج	بسیار نادر (کمتر از 4 در 100,000)	متغیر	مراجعه فوری به پزشک
	واکنش آلرژیک شدید (آنافیلاکسی): بثورات، خارش شدید، تورم صورت/گلو، مشکل تنفسی	بسیار نادر	فوری	مراجعه فوری به اورژانس
	گریه شدید و بی‌وقفه: گریه بیش از 3 ساعت	نادر (1.88%)	بیش از 3 ساعت	مراجعه فوری به پزشک (در صورت عدم پاسخ به آرام‌سازی)

بیشتر بخوانید: آسیت چیست؟

مراقبت‌های پس از واکسیناسیون پنتاوالان

مراقبت پرستاری و حمایتی بعد از تزریق واکسن پنتاوالان نقش مهمی در اطمینان از ایمنی و آسایش کودک دارد. نکات کلیدی عبارتند از:

• نظارت بر علائم: کودکی که واکسن دریافت کرده باید چند ساعت پس از تزریق در محیط مجهز (مانند مرکز واکسیناسیون) تحت نظارت بماند. خانواده‌ها نیز باید ۲۴–۴۸ ساعت اول را توجه بیشتری به علائم کودک داشته باشند؛ در صورت تب بالا، تورم شدید محل تزریق یا علائم غیرعادی، به پزشک مراجعه کنند.

• درمان تب و درد: در صورت بروز تب خفیف یا درد موضعی، می‌توان تحت نظر پزشک از داروهای ضدتب مثل استامینوفن (پاراستامول) استفاده کرد. اما تجویز پیشگیرانه این دارو قبل از واکسن توصیه نمی‌شود؛ زیرا برخی شواهد نشان می‌دهد مصرف آنتی‌پیرتیک پیش از واکسیناسیون ممکن است پاسخ ایمنی بدن را کاهش دهد. تنها در صورت بروز تب یا درد پس از واکسن، با دستور پزشک دارو تجویز شود.

• کمپرس محل تزریق: برای کاهش ورم و درد محل تزریق، در ۲۴ ساعت اول پس از واکسن می‌توان از کمپرس سرد (مانند پارچه خنک) روی ناحیه استفاده کرد. در ۲۴ ساعت دوم، استفاده از کمپرس گرم مرطوب توصیه می‌شود. این کار کمک زیادی به کاهش سفتی عضله و ورم می‌کند.

• حمام و تعویض پوشک: استحمام کودک پس از واکسن بلامانع است و حتی حمام ولرم می‌تواند به کاهش تب کمک کند. هنگام شستن محل تزریق مراقب باشید تا به آرامی و با آب ولرم شسته شود و محل خشک نگه داشته شود. پوشک یا لباس تنگ روی محل تزریق قرار نگیرد.

• شیردهی و آرامش: بلافاصله پس از تزریق، در آغوش گرفتن و شیر دادن به نوزاد توصیه می‌شود تا اضطراب و درد تزریق کاهش یابد. آغوش گرفتن و تماس پوست به پوست با مادر می‌تواند کودک را آرام کند و میزان ناراحتی را کاهش دهد.

• تغذیه و استراحت: کودک را به‌طور منظم تغذیه کنید و اجازه دهید خواب کافی داشته باشد. کم‌اشتهایی کوتاه‌مدت معمولاً طبیعی است.

• مراقبت از اسناد واکسیناسیون: کارت واکسیناسیون کودک را پس از تزریق به‌روز کنید و اطلاعات واکسیناسیون را ثبت نمایید تا در مراجعات بعدی با مشکلی مواجه نشوید.

در مجموع، هدف مراقبت پس از واکسن، پیشگیری و کنترل تب و درد موقت واکسن و آرامش کودک است. رعایت موارد بالا و آموزش والدین برای اقدامات ساده مانند کمپرس محل تزریق و مشاهده تب، می‌تواند به تحمل بهتر واکسن کمک کند.