در دنیای پرشتاب پزشکی، داروها به اشکال متنوعی تولید و عرضه می‌شوند. هر یک از این اشکال، ویژگی‌های خاص خود را داشته و برای شرایط درمانی متفاوتی به کار می‌روند. ممکن که شما جزوی از دانشجویان علوم پزشکی و رشته های دیگر باشید که بخواهید بدانید مهم ترین و پر استفاده ترین شکل های دارویی موجود در دنیا کدام هستند. در این مقاله، قصد داریم به معرفی انواع مهم اشکال دارویی بپردازیم. با موسسه آموزشی پژواک حیات همراه باشید تا اطلاعات کاملی در این زمینه کسب کنید.

اشکال دارویی چیست؟

اشکال دارویی به فرمت‌ها و قالب‌هایی گفته می‌شود که داروها برای مصرف توسط بیمار آماده می‌شوند. این اشکال دارویی به گونه‌ای طراحی می‌شوند که جذب، انتشار و اثربخشی دارو را به حداکثر برسانند. به عنوان مثال، برخی داروها بهتر است به صورت قرص مصرف شوند، در حالی که برخی دیگر به دلیل ویژگی‌های خاصشان نیازمند تزریق یا استفاده موضعی هستند. در ادامه این محتوای آموزشی به معرفی ۵ اشکال دارویی مهم میپردازیم. اگر سر و کار شما با داروها می باشد، این محتوا را از دست ندهید.

دوره های عمومی وزارت بهداشت | ارائه مدرک معتبر

قرص ها

قرص‌ها (Tablets) یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین اشکال دارویی هستند که به صورت جامد تولید می‌شوند. در فرآیند تولید قرص‌ها، ماده موثره یا Active Ingredient با مواد جانبی مختلف ترکیب شده و به فرم جامد فشرده می‌شود. این شکل دارویی معمولاً به منظور مصرف خوراکی طراحی شده و به راحتی توسط بیمار بلعیده می‌شود. استفاده از قرص‌ها به دلیل سهولت در حمل و نقل و ماندگاری طولانی مدت، در سراسر جهان گسترش یافته است.

انواع قرص‌ها

قرص‌ها در اشکال و اندازه‌های مختلفی تولید می‌شوند تا نیازهای متنوع پزشکی را پوشش دهند. در ادامه، به انواع مختلف قرص‌ها و ویژگی‌های هر کدام اشاره می‌کنیم.

1. قرص‌های معمولی (Conventional Tablets)

این نوع قرص‌ها به سرعت در معده تجزیه شده و ماده موثره خود را آزاد می‌کنند. قرص‌های معمولی از پرکاربردترین اشکال دارویی هستند و بیشتر برای داروهایی استفاده می‌شوند که نیاز به جذب سریع دارند.

2. قرص‌های جویدنی (Chewable Tablets)

قرص‌های جویدنی برای بیمارانی طراحی شده‌اند که در بلعیدن قرص مشکل دارند. این قرص‌ها قبل از بلعیدن باید جویده شوند و معمولاً دارای طعم‌دهنده‌های مختلفی هستند. قرص‌های جویدنی برای کودکان و سالمندان بسیار مناسب‌اند.

3. قرص‌های آهسته‌رهش (Extended-Release Tablets)

این نوع قرص‌ها طراحی شده‌اند تا ماده موثره را به تدریج و در مدت زمان طولانی‌تری آزاد کنند. این امر باعث می‌شود که نیاز به مصرف مکرر دارو کاهش یابد و دارو به طور یکنواخت در بدن اثر بگذارد. قرص‌های آهسته‌رهش معمولاً با نام‌هایی مانند ER (Extended Release) یا SR (Sustained Release) شناخته می‌شوند.

4. قرص‌های زیرزبانی (Sublingual Tablets)

این قرص‌ها باید زیر زبان قرار داده شوند تا مستقیماً از طریق مخاط دهانی جذب شوند. جذب سریع و مستقیم این قرص‌ها به جریان خون، به ویژه برای داروهایی که نیاز به اثرگذاری فوری دارند، مفید است. قرص‌های زیرزبانی معمولاً در درمان اضطراری مانند حملات قلبی یا دردهای حاد استفاده می‌شوند.

5. قرص‌های جوشان (Effervescent Tablets)

قرص‌های جوشان در تماس با آب حل می‌شوند و محلولی را ایجاد می‌کنند که به راحتی قابل نوشیدن است. این اشکال دارویی برای بیمارانی که مشکلات گوارشی دارند یا نمی‌توانند قرص را ببلعند، بسیار مناسب است.

شیاف

یکی از اشکال دارویی پرکاربرد که در درمان بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شود، شیاف (Suppository) است. این نوع از اشکال دارویی به دلیل ویژگی‌های خاص خود، برای برخی بیماران و شرایط خاص دارویی بسیار مناسب است. شیاف‌ها از طریق مقعد (Rectal) یا واژن (Vaginal) به بدن وارد می‌شوند و به سرعت داروی موجود در آن‌ها جذب بدن می‌شود.

شیاف یکی از اشکال دارویی جامد است که در دمای بدن ذوب شده و ماده موثره را آزاد می‌کند. این اشکال دارویی برای بیمارانی که نمی‌توانند دارو را به صورت خوراکی (Oral) مصرف کنند، انتخابی مناسب است. شیاف‌ها در انواع مختلفی تولید می‌شوند و شامل داروهایی برای درمان درد، تب، تهوع، و برخی از عفونت‌های خاص می‌باشند. طراحی شیاف‌ها به گونه‌ای است که به راحتی وارد مقعد یا واژن شده و به سرعت در بدن جذب می‌شود.

مزایای استفاده از شیاف به عنوان یک شکل دارویی

شیاف‌ها دارای مزایای متعددی هستند که آن‌ها را از سایر اشکال دارویی متمایز می‌کند. برخی از این مزایا عبارتند از:

1. جذب سریع دارو
   شیاف‌ها به سرعت جذب می‌شوند و به همین دلیل برای مواقعی که نیاز به اثر فوری دارو داریم، مناسب هستند. دارو از طریق عروق خونی موجود در ناحیه رکتال یا واژن جذب شده و وارد جریان خون می‌شود.
2. تاثیرگذاری بالا برای بیمارانی که مشکلات گوارشی دارند
   برخی از بیماران به دلیل مشکلات گوارشی نمی‌توانند داروهای خوراکی را مصرف کنند. شیاف‌ها برای این افراد یک جایگزین ایده‌آل محسوب می‌شوند و بدون عبور از سیستم گوارشی، دارو به سرعت جذب می‌شود.
3. کاهش عوارض گوارشی
   از آنجا که شیاف‌ها نیازی به عبور از معده ندارند، داروهایی که به صورت شیاف تجویز می‌شوند، معمولاً عوارض گوارشی کمتری دارند. این مزیت به ویژه برای داروهایی که باعث تحریک معده می‌شوند، بسیار مفید است.

انواع شیاف

شیاف‌ها بسته به نحوه مصرف و نوع دارو، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی به پزشک کمک می‌کند تا شکل دارویی مناسبی را بر اساس نیاز بیمار انتخاب کند.

1. شیاف‌های رکتال (Rectal Suppositories)
   این نوع از شیاف‌ها از طریق مقعد وارد بدن می‌شوند و معمولاً برای تسکین درد، تب، و تهوع تجویز می‌شوند. شیاف‌های رکتال به دلیل جذب سریع دارو، در مواقعی که بیمار نیاز به اثر فوری دارد، موثر هستند.
2. شیاف‌های واژینال (Vaginal Suppositories)
   این نوع شیاف‌ها برای درمان عفونت‌های خاص ناحیه تناسلی و یا تنظیم هورمون‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. داروهای ضد قارچ و ضد باکتری به صورت شیاف‌های واژینال تولید می‌شوند تا به طور مستقیم به ناحیه مبتلا اثر کنند.
3. شیاف‌های اورترال (Urethral Suppositories)
   این شیاف‌ها از طریق مجرای ادرار وارد بدن می‌شوند و به ندرت مورد استفاده قرار می‌گیرند. شیاف‌های اورترال عمدتاً برای درمان بیماری‌های مجاری ادراری و عفونت‌های ناحیه تناسلی مردان استفاده می‌شوند.

شربت

داروها در انواع اشکال دارویی تولید می‌شوند که هرکدام با هدفی خاص و برای شرایطی خاص طراحی شده‌اند. یکی از اشکال دارویی محبوب و پرکاربرد، شربت‌ها هستند. شربت‌ها به ویژه برای کودکان و بیمارانی که بلع قرص یا کپسول برایشان دشوار است، مناسب‌اند. شربت ها یکی از مهم ترین اشکال دارویی می باشد.

دوره نسخه پیچی و تحویل دارو در داروخانه

شربت (Syrup) یک فرم مایع دارویی است که ماده موثره در آن در یک محلول قندی حل شده است. به عبارت دیگر، شربت‌ها نوعی محلول دارویی خوراکی هستند که معمولاً حاوی قند یا شکر هستند تا طعم بهتری داشته باشند و برای کودکان و بیمارانی که حساسیت بیشتری به طعم دارو دارند، مصرف آن‌ها راحت‌تر باشد. شربت‌ها به دلیل سهولت مصرف و سرعت جذب، یکی از پرکاربردترین اشکال دارویی در پزشکی هستند.

انواع شربت‌ها

شربت‌ها بر اساس نوع ماده فعال و کاربردهایشان به چند دسته تقسیم می‌ش

وند. در اینجا به برخی از انواع شربت‌های پرکاربرد در پزشکی اشاره می‌کنیم:

1. شربت‌های مسکن و ضد درد: این دسته از شربت‌ها حاوی موادی هستند که به کاهش درد کمک می‌کنند و برای تسکین دردهای مختلف از جمله سردرد، دردهای عضلانی و دردهای دندانی استفاده می‌شوند. شربت‌های مسکن معمولاً حاوی موادی مانند ایبوپروفن (Ibuprofen) یا استامینوفن (Acetaminophen) هستند.
2. شربت‌های ضد سرفه و خلط‌ آور: این نوع از شربت‌ها به کاهش سرفه و تخلیه مخاط از دستگاه تنفسی کمک می‌کنند. شربت‌های ضد سرفه (Cough Syrups) و خلط‌آور (Expectorant Syrups) به ویژه برای درمان سرماخوردگی، آلرژی و برونشیت کاربرد دارند.
3. شربت‌های ضد حساسیت و آنتی‌هیستامین: این شربت‌ها حاوی آنتی‌هیستامین‌ها (Antihistamines) هستند که برای کاهش علائم آلرژی نظیر عطسه، خارش و آبریزش بینی به کار می‌روند. شربت‌های ضد حساسیت برای بیمارانی که دچار آلرژی فصلی یا آلرژی‌های مزمن هستند بسیار مفیدند.
4. شربت‌های تقویتی و مکمل‌های ویتامینی: شربت‌های تقویتی حاوی ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز بدن هستند و برای کودکان و افرادی که به تغذیه کافی دسترسی ندارند یا در معرض کمبود ویتامین‌ها قرار دارند، تجویز می‌شوند. این نوع شربت‌ها به عنوان مکمل دارویی مصرف می‌شوند و به بهبود سلامت عمومی بدن کمک می‌کنند.

شربت ها فرآوردههاي مایع تغلیظ شده حاوي شکر و یا مواد جانشین شونده آن نظیر دکستروز، سوربیتول، گلیسیرین، ساخارین و هیدروکسی اتیل سلولز میباشند. علاوه بر شکر سه ماده اول پس از ورود به بدن در نهایت به گلوکز تبدیل میشوند در حالی که دو ماده آخر چنین خاصیتی را ندارند. استفاده از شربتهاي حاوي این مواد براي افراد مبتلا به دیابت مناسب نیست. شربت ها از بهترین فرآورده هاي خوراکی بخصوص براي کودکان میباشند. در شربت ها مزه نامطبوع مواد دارویی به واسطه شیرینی شکر و همچنین چگالی زیاد مایع حس نمیشود. مانند: شربت مولتی ویتامین.

آمپول

در دنیای پزشکی، اشکال دارویی (Dosage Forms) به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که هر کدام با هدفی خاص و برای اثرگذاری بهینه در بدن طراحی شده‌اند. یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین این اشکال، آمپول (Ampoule) است. آمپول‌ها به دلیل ویژگی‌های خاص خود، به‌ویژه برای درمان‌های فوری و موارد اورژانسی، کاربرد فراوانی دارند. آمپول یک نوع ظرف شیشه‌ای یا پلاستیکی کوچک و استریل است که برای نگهداری داروهای مایع استفاده می‌شود. این داروها غالباً به شکل تزریقی (Injectable) مصرف می‌شوند و مستقیماً به جریان خون یا بافت‌های بدن وارد می‌شوند. طراحی آمپول‌ها به گونه‌ای است که دارو درون آن‌ها به طور کامل از آلودگی‌ها و هوا محافظت می‌شود و در زمان نیاز، با شکستن سر آمپول، آماده استفاده است.

تاریخچه‌ای کوتاه از آمپول

آمپول‌ها از اواخر قرن نوزدهم میلادی به‌ عنوان یکی از اشکال دارویی مهم معرفی شدند. با پیشرفت تکنولوژی و افزایش نیاز به داروهای استریل و تزریقی، آمپول‌ها به سرعت محبوب شدند. امروزه آمپول‌ها در اندازه‌ها و اشکال مختلف تولید می‌شوند و در انواع تزریق‌ها از جمله تزریق‌های وریدی (Intravenous)، عضلانی (Intramuscular) و زیرجلدی (Subcutaneous) به کار می‌روند.

ویال

ویال یک ظرف شیشه‌ای یا پلاستیکی کوچک و مقاوم است که به‌صورت استریل برای نگهداری داروهای مایع یا پودرهای دارویی طراحی شده است. ویال‌ها اغلب به‌صورت چند دوز (Multi-dose) تولید می‌شوند، به این معنی که امکان استفاده چند باره از دارو تا زمانی که تاریخ انقضای آن تمام نشده باشد، وجود دارد. درپوش‌های مخصوصی روی ویال‌ها قرار می‌گیرند که بعد از هر بار استفاده، بسته می‌شوند تا استریلیته دارو حفظ شود.

تاریخچه ویال در اشکال دارویی

ویال‌ها از اوایل قرن بیستم میلادی به‌عنوان ظرف‌های دارویی مورد استفاده قرار گرفتند. با پیشرفت علم پزشکی و افزایش نیاز به نگهداری داروهای استریل، ویال‌ها جایگاه خود را در بین اشکال دارویی مستحکم کردند. در حال حاضر، ویال‌ها به‌صورت گسترده‌ای در بیمارستان‌ها، مراکز درمانی و حتی در خانه برای تزریق داروهایی مانند انسولین (Insulin) و برخی آنتی‌بیوتیک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

انواع ویال

ویال‌ها بر اساس ویژگی‌های ساختاری و نوع دارویی که در آن‌ها نگهداری می‌شود، به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند:

1. ویال‌های تک‌دوز (Single-dose Vials)
   این نوع ویال‌ها تنها برای یک بار مصرف طراحی شده‌اند و بعد از استفاده، باید دور انداخته شوند. ویال‌های تک‌دوز به دلیل کاهش خطر آلودگی متقاطع (Cross-contamination) و افزایش ایمنی در موارد حساس، کاربرد بیشتری دارند.
2. ویال‌های چند دوز (Multi-dose Vials)
   ویال‌های چند دوز حاوی حجم بیشتری از دارو هستند و امکان استفاده چندباره از آن‌ها وجود دارد. این ویال‌ها اغلب دارای ماده نگهدارنده هستند که به حفظ استریلیته دارو کمک می‌کند. این نوع ویال برای مواردی که بیمار نیاز به مصرف مداوم دارو دارد، مناسب است.

3. ویال‌های شیشه‌ای و پلاستیکی
   ویال‌ها از مواد مختلفی مانند شیشه و پلاستیک تولید می‌شوند. ویال‌های شیشه‌ای به دلیل مقاومت بالا و عدم واکنش‌پذیری با داروها، برای داروهای حساس مناسب هستند. ویال‌های پلاستیکی نیز سبک‌تر و مقاوم‌تر در برابر شکستن هستند و برای داروهایی که حساسیت کمتری به مواد شیمیایی دارند، استفاده می‌شوند.