آدنوزین یک نوکلئوزید درون‌زاد است که به‌عنوان داروی ضدآریتمی و ضد تاکی‌کاردی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آمپول آدنوزین به‌ویژه در درمان تاکی‌کاردی فوق بطنی پاروکسیسمی (PSVT) کاربرد دارد و با اثر سریع و کوتاه‌مدت خود، می‌تواند ریتم سینوسی طبیعی قلب را بازگرداند. این دارو دارای نیمه‌عمر بسیار کوتاهی (کمتر از ۱۰ ثانیه) است؛ بنابراین تزریق و مراقبت سریع و تخصصی در زمان تجویز آن برای اثربخشی مناسب ضروری است. در ادامه همراه موسسه پژواک حیات باشید تا به بررسی آمپول آدنوزین به صورت کامل بپردازیم.

دوره تخصصی مراقبت از زخم ویژه افراد کادر درمان

آمپول آدنوزین برای چیست؟

آدنوزین تزریقی عمدتاً برای قطع سریع تاکی‌کاردی‌های فوق بطنی حمله‌ای (PSVT) استفاده می‌شود. کاربردهای اصلی آن عبارتند از بازگرداندن ریتم سینوسی طبیعی در PSVT، از جمله موارد مرتبط با مسیر بای‌پس اضافی (سندروم وولف–پارکینسون–وایت). همچنین آدنوزین به‌عنوان محرک عروق کرونر در تست‌های استرس پرفیوژن قلب (زیست‌شناسی هسته‌ای) و اکوکاردیوگرافی استرسی به‌کار می‌رود. توجه شود که آدنوزین ریتم‌های تاکی‌کاردیک غیر فوق بطنی (مانند فیبریلاسیون دهلیزی، فلوتر دهلیزی یا تاکی‌کاردی بطنی) را تبدیل نمی‌کند. این دارو در درمان‌های اورژانسی قلب، به‌ویژه در الگوریتم‌های ACLS برای تاکی‌کاردی‌های منظم با کمپلکس باریک، به‌عنوان انتخاب اول مطرح است. آدنوزین به اصطلاح ریتم تند بیمار را میشکند. اگر این دارو موثر نبود به سراغ سایر دارو های ضد آریتمی میرویم.

آدنوزین دسته دارویی

آدنوزین یک داروی ضد آریتمی کلاس V (غیرکلاسیک) محسوب می‌شود. این دارو از طریق اتصال به گیرنده‌های آدنوزینی (از نوع A1) در گره دهلیزی–بطنی عمل کرده، هدایت الکتریکی از دهلیز به بطن را کند یا بلوک می‌کند. اثر اصلی آن کاهش سرعت هدایت گره AV و توقف مسیرهای بازگشتی الکتریکی غیرطبیعی است، که در نهایت منجر به بازگشت ریتم سینوسی طبیعی می‌شو. مدت اثر کوتاه آدنوزین (نیمه عمر زیر ۱۰ ثانیه) سبب می‌شود عوارض جانبی حاد آن پس از چند ثانیه خودبه‌خود رفع شوند. گروه‌های دارویی همراه با آدنوزین شامل داروهای ضدآریتمی و وگال مانند دیپیریدامول (که اثر آدنوزین را تقویت می‌کند) و متیل گزانتین‌ها (کافئین، تئوفیلین که اثر آدنوزین را تضعیف می‌کنند) هستند.

نحوه تزریق آمپول آدنوزین

تزریق آدنوزین باید توسط کادر درمان مجرب و تحت نظر پزشک صورت گیرد. روش استاندارد تزریق به صورت بولوس وریدی سریع است. نکات مهم در تزریق عبارتند از:

• مسیر تزریق: از طریق رگ محیطی (بازو یا ساعد) با آنژیوکت مناسب (معمولاً ۱۸G–۲۰G) ترجیحا در دست چپ انجام شود.

• سرعت تزریق: دارو باید طی ۱–۲ ثانیه به سرعت وارد ورید شود تا اثر حداکثری حاصل شود.

• فلاش سرم: بلافاصله پس از تزریق آدنوزین، حداقل ۱۰–۲۰ میلی‌لیتر سرم نرمال سالین به سرعت تزریق شده و محلول را در سیستم گردش خون منتقل می‌کند. بعد از تزریق معمولا به بیمار گفته میشود که چندین سرفه پشت سر هم داشته باشد.

• آماده‌سازی: محل تزریق باید عاری از ذرات و هوا باشد؛ قبل از تزریق از وجود جریان وریدی اطمینان حاصل کنید و تجهیزاتی مانند ونتیلاتور و دفیبریلاتور آماده نگه داشته شوند.

• مانیتورینگ حین تزریق: علائم حیاتی بیمار (فشار خون، الکتروکاردیوگرام، اکسیژن‌سنجی) باید به‌طور مداوم پایش شود تا در صورت بروز برادی‌کاردی یا وقفه هدایت، اقدامات احیا انجام گیرد.

حتما بخوانید: پروتئینوری در بارداری یا دفع پروتئین در بارداری چیست؟

دوز آدنوزین

دوز آدنوزین باید طبق دستور پزشک و با توجه به وزن بیمار تنظیم گردد. معمول‌ترین دوزها به صورت زیر است:

• بزرگسالان و نوجوانان ≥50 کیلوگرم:

  • دوز اولیه: ۶ میلی‌گرم تزریق سریع وریدی (bolus) طی ۱–۲ ثانیه.

  • دوز تکراری: اگر پس از ۱–۲ دقیقه تاکی‌کاردی برطرف نشد، ۱۲ میلی‌گرم تزریق سریع شود. (در صورت نیاز می‌توان بار دوم نیز ۱۲ میلی‌گرم استفاده کرد).

• کودکان و نوجوانان <50 کیلوگرم:

  • دوز اولیه: ۰٫۰۵–۰٫۱ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم (تزریق سریع وریدی).

  • تکرار دوز: در صورت عدم قطع PSVT پس از ۱–۲ دقیقه، می‌توان دوز اضافی ۰٫۰۵–۰٫۱ میلی‌گرم/کیلوگرم تزریق کرد (تا حداکثر ۰٫۳ میلی‌گرم/کیلوگرم).

• حداکثر دوز: در بزرگسالان توصیه می‌شود مجموع دوز تزریقی بیش از ۱۸–۲۴ میلی‌گرم نباشد (معمولاً دو دوز ۶ و ۱۲ میلی‌گرمی).

• توجه: آدنوزین یکبار مصرف است و در شرایط عادی برنامه دوز روزانه ندارد؛ تمام تزریق‌ها باید در واحد مراقبت‌ ویژه یا اورژانس یا زیر نظر متخصص قلب انجام شود. دوز دقیق بسته به شرایط بالینی و پاسخ بیمار توسط پزشک تعیین می‌شود.

بیشتر بخوانید: سندرم نفروتیک چیست؟

نیمه عمر آدنوزین

نیمه عمر پلاسمایی آدنوزین بسیار کوتاه است. آدنوزین در خون کمتر از ۱۰ ثانیه نیمی از غلظت خود را از دست می‌دهد. این مدت کوتاه به‌خاطر جذب سریع توسط گلبول‌های قرمز و سلول‌های اندوتلیال و متابولیسم آنزیمی (آدنوزین دئامیناز) است. به دلیل نیمه عمر کوتاه، اثرات دارو مانند برادی‌کاردی یا برونکواسپاسم نیز معمولاً خود به خود ظرف چند ثانیه رفع می‌شوند. با این حال نکته مهم این است که آدنوزین باید بلافاصله پس از آماده‌سازی تزریق شود، چرا که هرگونه تأخیر ممکن است اثر درمانی دارو را کاهش دهد.

آدنوزین در احیا و مراقبت‌های اورژانسی

در شرایط احیا و مدیریت تاکی‌کاردی با پالس، آدنوزین در الگوریتم تاکی‌کاردی ACLS جایگاه ویژه‌ای دارد. بر اساس دستورالعمل‌های انجمن قلب آمریکا (AHA) برای تاکی‌کاردی با ضربان منظم و کمپلکس QRS باریک، ابتدا مانور واگال و سپس تزریق IV ۶ میلی‌گرم آدنوزین سریع به همراه تزریق سریع نرمال سالین پیشنهاد می‌شود؛ در صورت عدم موفقیت، ۱۲ میلی‌گرم تکرار می‌شود. توجه شود که آدنوزین فقط در تاکی‌کاردی‌های SVT با کمپلکس باریک منظم اثرگذار است و برای تاکی‌کاردی بطنی یا فیبریلاسیون دهلیزی کاربردی ندارد. بنابراین در همه بیماران اورژانسی باید علت بلوک و نوع آریتمی با EKG مشخص شود و در صورت لزوم داروهای جایگزین (مثل آمیودارون) مدنظر قرار گیرد.

مراقبت پرستاری حین تزریق آدنوزین

در مراقبت از بیمارانی که آدنوزین دریافت می‌کنند، اقدامات پرستاری دقیق زیر توصیه می‌شوند:

• پایش علائم حیاتی: نظارت مستمر بر نوار قلب، فشار خون، نبض و میزان اشباع اکسیژن ضروری است. وقوع برادی‌کاردی یا وقفه قلبی (AV block) ناشی از تزریق آدنوزین معمولاً موقتی است اما نیاز به مانیتورینگ دارد.

• آماده‌سازی احیا: به دلیل خطر کندی شدید ضربان یا آریتمی‌های حاد کوتاه‌مدت، دستگاه‌های کمک‌تنفسی و احیای قلبی (آسپیرین قلبی، دفیبریلاتور و داروهای برادی‌کاردی) باید آماده باشند.

• تجویز سریع و صحیح: آدنوزین باید بصورت بلوک وریدی سریع تزریق شود؛ پرستار باید از تزریق پیوسته یا آرام آن پرهیز کرده و پس از تزریق فلاش سالین را به‌سرعت انجام دهد.

• مشاوره به بیمار: قبل از تزریق، بیمار یا همراه وی از اثربخشی موقت دارو و علائم جانبی محتمل (احساس گرگرفتگی صورت، تنگی نفس لحظه‌ای، سردرد یا احساس ناراحتی در قفسه سینه) مطلع شوند تا در مواجهه با این علائم، خونسردی داشته باشند.

• پیگیری پس از تزریق: پس از تجویز، بیمار باید برای مدت کوتاهی تحت نظر باشد تا تثبیت ریتم قلبی بررسی شود. در صورت باقی ماندن تاکی‌کاردی یا عوارض خطرناک، اقدامات درمانی تکمیلی انجام گردد.

• ملاحظات ایمنی: مطمئن شوید بیمار سابقه اختلالات تنفسی (مثل آسم شدید) یا حساسیت به آدنوزین را ندارد و حتماً داروهایی مانند تئوفیلین یا دیوکسین را که ممکن است تداخل داشته باشند در نظر بگیرید.

نکات تخصصی و تداخلات

• تداخلات دارویی: داروهایی مانند دیپیریدامول، کاربامازپین و دیگوکسین اثرات آدنوزین را تقویت می‌کنند یا خطر آریتمی بالینی را افزایش می‌دهند. برعکس، متیل‌گزانتین‌ها (کافئین، تئوفیلین و تئوفیلین) با رقابت بر گیرنده‌های آدنوزینی، اثر آدنوزین را کاهش داده و ممکن است نیاز به دوز بالاتری ایجاد کنند. پیش از تجویز، مصرف کافئین یا داروهای مرتبط توسط بیمار بررسی و اگر ممکن است قطع شوند.

• موارد منع مصرف: در بیماری‌های مزمن ریوی انسدادی یا آسم برونشیک، آدنوزین ممکن است برونکواسپاسم شدید ایجاد کند؛ در این بیماران احتیاط یا پرهیز از مصرف ضروری است. همچنین در بلوک دهلیزی–بطنی درجه ۲ و ۳ (بدون پیس‌میکر) و سندرم سینوس بیمار منع مصرف دارد.

• ایمنی در حاملگی و شیردهی: آدنوزین در بارداری گروه C (مجاز در صورت نیاز) طبقه‌بندی شده است؛ بنابراین تنها در صورت ضرورت و با نظارت دقیق به کار می‌رود.

• ارزیابی پس از تزریق: پس از استفاده از آدنوزین، بهبود ریتم سینوسی در صورت موفقیت درمان قابل مشاهده است. در مطالعات بالینی، حدود ۶۰٪ از بیماران با دوز ۶ میلی‌گرم و ۹۲٪ با دوز ۱۲ میلی‌گرم به ریتم سینوسی برمی‌گردند. در موارد عدم پاسخ، بررسی‌های تکمیلی و استفاده از داروهای ضدآریتمی دیگر در دستور کار قرار می‌گیرد.

• نکته عملی: آدنوزین معمولاً با نام‌های تجاری مختلفی در بازار ایران عرضه می‌شود؛ مانند آمپول‌های ریتموزین، آدنوسل، آدنوزین اکسیر و وانا آدنوزین. برای تهیه و مصرف صحیح دوز مورد نیاز، راهنمای شرکت سازنده دارو و دستورالعمل پزشک را پیگیری کنید.

آدنوزین (آمپول آدنوزین) یک داروی پرکاربرد در مدیریت اضطراری تاکی‌کاردی‌های فوق بطنی است که به‌دلیل اثر سریع و نیمه عمر کوتاه خود، نیازمند تزریق و مراقبت تخصصی می‌باشد. پرستاران و کادر درمانی با آگاهی از مکانیسم عمل، شرایط تجویز و نکات مراقبتی آدنوزین می‌توانند به نتایج بهینه بالینی دست یابند.